EĞİTİMİN TEMELİ VE TAMAMLAYICISI: KANT'IN "AHLAK EĞİTİMİ"

EĞİTİMİN TEMELİ VE TAMAMLAYICISI: KANT'IN "AHLAK EĞİTİMİ"

Aydınlanmayı her türlü inanç, ön yargı ve karanlıktan kurtulma(çıkış) olarak nitelendirir ünlü filozof Immanuel Kant. Alman felsefesinin bu öncü isminin hem dönemine hem de sonraki yıllara bıraktığı çokça eleştiri ve bilgi bulunmakla beraber, onun bilhassa eğitim bahsiyle alakalı söylemleri benim daha çok dikkatimi çeker.  Yakın zamanda okuduğum "Eğitim Bir Kitle İmha Silahı'nda yazar John Taylor Gatto; Almanya' dan (Prusya) ithal edilen Amerikan eğitimindeki 'zorunlu eğitim'e o eğitimin içinden çıkan birisi olarak ciddi manada eleştiri getirir. Ancak üç yüz sayfalık kitap boyunca ortaya attığı bu eleştiriye nedense bir teklifte bulun/a/maz. Sayfalar boyu farklı örnekler üzerinden eğitim ve öğretimi birbirinden ayırma gereği bile duymadan eleştiri okları yöneltir. Okur olarak hep bir teklif beklentisiyle beklediğimiz daha sonraki sayfalar ancak kitabın son sayfasına getiriyor bizi. Gatto'dan çok önce yaşamış 18. Yüzyıl Aydınlanma filozofu Kant ise üzerinde durduğum eserinde zorunlu eğitimin yani okulda eğitimin öneminden bahseder.
İnsanın eğitime ihtiyaç duyan tek varlık olduğunu ifade eden Kant, yine insanın bebeklik (bakım ve beslenmeye muhtaç olduğu dönem), çocukluk (talim ve terbiyeye muhtaç olduğu dönem) ve talebelik (tahsil ve irşada muhtaç olduğu dönem) diye ayırdığı üç eğitim döneminden bahseder. Evet, insandır sadece eğitime muhtaç olan. "Sözgelimi örnek olarak ayıkulağını (ayıpençesi) ele alalım. Bir kökten filizlendiğinde bu bitki sadece tek renkte çiçekler açar; ama tohumdan filizlendiğinde çiçekler çok değişik renkleri ihtiva eder. Tabiat bitkiye bu çok çeşitli tohumcukları yerleştirmiştir ve bunların gelişimi sadece bir uygun ekim ve dikim meselesidir. O halde bu, insan için de böyledir. " (Kant, 2016 ; s. 39)
Eğitiminin öneminden bu şekilde  bahseden Kant, öncelikle insanın eğitim yoluyla disiplinini, kültürel donanımını, ayırt etme yeteneğini ve ahlaki terbiyesini  geliştirilebileceğini söyler. Bunlarla beraber birey zaten kendisinden beklenen "düşünmeyi öğrenme" kazanımını da elde etmiş olacaktır.  Tabii ki bu insan, söz konusu yetileri elde etmek için bir kılavuza diğer bir ifadeyle tecrübeye ihtiyaç duymaktadır. İşte burada devreye hem aile hem de okul yani öğretmen girer.
Kant kitap boyunca, felsefesinden çokça etkilendiği Russo'nun 'Emile'i gibi bir bireyi çocukluktan yetişkinliğe kadar götürür.  Bebeklik dönemindeki bakım ve gözetimden, çocukluk dönemindeki terbiye ve oluşumdan ve daha sonraki mizaç özelliklerinden yeterince bahseder. Bu çerçevede çocuğun ilk önce itaat etmeyi öğrenmesi gerektiğini ve sonrasında da özgür iradesini nasıl kullanması gerektiğini ortaya attığı gerçekçi tekliflerle açıklar.
Kant eğitimi fiziki eğitim, kültür(öğretim) eğitimi, ruh eğitimi, ahlaki eğitim ve pratik eğitim olarak tasnif eder.
>Fiziki eğitim; çocukların bakım ve gözetimine dayanan, doyurulup beslenmesiyle devam eden ve genellikle dadı ile ebeveynler tarafından üstlenen eğitimdir. Bu kısımda yazar; çocuğun  beslenmesinden, uyutulmasından, ağlama davranışından ve  alışkanlık oluşturan diğer bazı davranışlardan örnekler verir.
>Kültür (öğretim) eğitimi; fiziki eğitimin müspet tarafını oluşturmaktadır. Aynı zamanda yazar beden eğitimini ve bireyin kendi kendine öğrenebilme egzersizlerini bu başlıkta ele alınır.
>Ruh eğitimi ahlaki eğitimle beraber düşünülmelidir. Çünkü bir insan ruh eğitimini ne kadar yüksek mertebede almış olursa olsun ahlaki  eğitimini tamamlayamışsa bu insan kötü bir birey olarak kalacaktır. Çünkü bu, insanın tabiatını esas alan ruh eğitimiyken özgürlüğünü esas alan da ahlak eğitimidir.  Ruh eğitiminde çocukların kendilerini ifade etmelerine fırsat verilmeli ve özellikle 'Sokrat yöntemi' denilen soru cevap tekniği bu amaçla kullanılmalıdır. Ruh eğitiminde hayal gücünün geliştirilmesine de önem verilmelidir.
>Kant denince akla daha çok ahlak eğitimi gelir. Buna rağmen  kitaptaki ahlak eğitimi kısmının kısa olduğunu hatırlatmak gerekir. Ancak şunu da ifade edelim ki eğitimin bir bütün olarak değerlendirildiği bu kitapta konu başlığıyla alakalı değildir her söylenilen. Dolayısıyla diğer başlıklar altında da ahlaki eğitimin üzerinde sürekli durulmuştur. Kant, ahlaki eğitimin kesinlikle disiplin üzerine kurulması gerektiğini söyler. Çünkü ahlaki eğitimin amacı o zihni eğitmek ve insanı düşünmeye hazırlamaktır.
Günümüz insanın en temel problemlerinden olan yalan söylemek bir ahlak konusudur. Bunun için çocuklara yalan söylediğinde aşırı tepki verip kızmak veya çocuk olduğu için hiçbir  şey söylememek yanlış bir yaklaşımdır. Doğru olan ise çocuğa yalan söylediğinin hissettirilmesi ve bu davranışı nedeniyle gelecekte ona kimsenin artık inanmayacağının anlatılmasıdır.
Ahlaki eğitimin bir diğer önemli kısmı da şahsiyet meselesidir. Kesinlikle cezaya yer verilmeden dakik olmaya ve kurallara uymaya riayet etmesinin sağlanması, çocuğun şahsiyet kazanmasında ona yardımcı olacak en önemli hususlardır. Çocuklar, cezanın onları aynı davranışı yapmaktan ıslah ettiğini bilmelidirler. Çünkü eğer bu ayırımı farkına varılmazsa ceza boşuna yapılmış olur.
Ahlaki eğitimde utanma duygusunun kritik döneminin gençlik döneminde olduğunu bilmek gerekir. Yani bebeklik ve çocukluk dönemi utanma/haya eğitimi için çok erkendir. Çünkü birey ince özsaygıya sahip olur sonra bu saygı neticesinde haya duygusu gelişir.
>Kant, şimdiye kadar sıraladığı eğitim aşamalarını geçen bireyin artık öğrendiklerini uygulamaya koyma vaktinin geldiğini ve bu vaktin de pratik eğitim olduğunu ifade eder. Birey bu pratik esnasında becerikli/mahir, akıllı/basiret sahibi ve ahlaklıdır artık. Bu aşamada insan hem kendine hem de topluma karşı yapması gereken ödevleri yerine getirir. Birey, artık yalan söylemez, çünkü bu davranışın insan vakarına aykırı olduğunu bilmektedir. Birey artık daha cömerttir, çünkü o erdeme ve dini olgunluğa erişmiştir. Tevazu sahibidir birey, çünkü kendi ahlaki kıstası ile mukayese edebilecek noktaya erişmiştir.
Bir eksiklik gibi düşünülse de Kant din eğitimiyle alakalı  düşüncelerini bu başlık altında verir. Yazara göre din eğitiminde önce ahlak sonra ilahiyat gelmelidir. Ayrıca dini yasaklar veya kurallar açıklanırken bunların aynı zamanda toplumsal düzeni sağlayan tabiat yasaları olduğunu belirtmek gerekir. Ancak bu şekilde birey tarafından bu  yasalar benimsenir ve uygulanır.

Aydınlanma felsefesinin en büyük temsilcisi Immanuel Kant'ın eğitim konusunda fikirleri bunlardan ibaret. Kant'a göre eğitim demek ahlak eğitimi demektir. Dolayısıyla ahlaki eğitimi yetersiz kişiler henüz olgunlaşmamıştır.  Kişinin hamlıktan çıkması yani olgunlaşması hem aydınlanması anlamına hem de ahlaki yeterliliğe çıkması/ulaşması manasına gelir.

Vahdettin Oktay BEYAZLI

KELİMELERLE ÇOĞALAN "YALNIZLIKLAR"

KELİMELERLE ÇOĞALAN 'YALNIZLIKLAR'

Çoğu eleştirmen tarafından sonraki kuşaklara kalıcı eser bıraktığı noktasında fikir birliği yapılan samimi bir yazar Hasan Ali Toptaş'ın nesir metinlerindeki okuyucuyu etkileyen dilinin altında-sanırım- onun biraz da şair ruhlu oluşu yatar.
Yazarın, bu kitaptaki metinleri şiir olarak nitelememesine rağmen YALNIZLIKLAR bir şiir kitabı. Tabii ki şiirsel metinlerden oluşan bir kitap demek daha doğru olur bana göre. Ancak günümüzde şiir diye piyasa sürülen çoğu eserin kat be kat üstünde Hasan Ali'nin metinleri. Aslında tek bir şiirin numaralandırılmış bölümlerinden oluşuyor kitap.
Hasan Ali Toptaş okumamış ve okuma planı yaparken hangi eserden başlayacağını henüz belirlememiş okurun, yazarın dilini ve az çok üslubunu tanıması adına bu kitaptan başlamasını acizane tavsiye ederim. Çünkü diğer kitaplarına rağmen hem bu kitabı okumak daha kolay hem de şairin üslubuna daha erken yetişiyorsunuz bu kitapta.
Toptaş, yalnızlığı bir çocuğun anne baba tarafından büyütülmesi gibi büyütüyor ve kendince eğitiyor, sonunda da onu susma noktasında sabrını geliştirmiş cesaretli bir birey haline getiriyor.
 "Yalnızlık bir çocuktur
kirlenir dili dışarının diliyle
eli kirlenir
yönü kirlenir."
Şair(yazar), yalnızlığın tek başına bir kelime olmadığını ve bütün kelimelerden oluşmuş tek bir kelime olduğunu ifade eder. Çünkü:
 "yalnızlık kendimizi alıp kaçtığımız
dilsiz bir attır, yelesi bakışlarımızda
savrulur hep, nal sesleri duruşumuzda..."
Şiir, çoğu öykücü ve romancının sığındığı bir liman olmuştur hep. Yani bazı yazarlar bir şekilde şiir yoluna uğramışlardır. Sait Faik, Ahmet Hamdi Tanpınar, Ömer Seyfettin, Sabahattin Kudret ve Sabahattin Ali bu isimler içinde en çok bilinenler. Toptaş da roman ve hikaye yazmasına rağmen şiirde bir soluk almış ve daha sonraki metinler için dil veya üslup değişimine buradan başlamıştır.
"yalnızlık alıp karşına kendini
öteki kendinlerle konuşmaktır
...
kimi zaman da öldürmektir
içlerinden sana en çok benzeyeni
benzemiyor diye" yalnızlığı şiir boyunca başka başka unsurlara benzeten Toptaş, bu noktada aşk, ölüm, korku, insan ve yalnızlığın yine kendisi en çok başvurduğu kavramlardır.
"Ölümün yalnızlığı yoktur ama
ölüm bir başına yalnızlıktır.",
"Aşklar ki-ah aşklar
 yalnızlığımız kadardır.", şair bazen de kendini kendi sesiyle susturmak ister:
"Bütün şarkılar aynı makamda okunur
ayrı makamda dinlenirmiş
ve susmak da bir şarkıymış
bilmiyordum
Ben yalnızlığı ne sanmıştım bu keresinde" der son sözünü söyler.
Toptaş'ın öykü ve romanlarındaki sanatı dili hakikaten onun şiir yeteneğiyle alakalıdır. Okurun bazen metnin içine dahil olmasını zorlaştıran bu üsluptur. Tabii ki sanatçının etkilendiği akımın tesirini de unutmamak lazım.
Hasan Ali Toptaş, son dönem yazarları içerisinde İhsan Oktay  Anar'la birlikte roman sanatını dil, kurgu ve üslup açısından hakkıyla konuşturan önemli bir yazarımızdır.

Vahdettin Oktay BEYAZLI

EĞİTİM BİR KİTLE İMHA SİLAHI MI YOKSA İRŞADA GÖTÜREN BİR KILAVUZ MU?

EĞİTİM BİR KİTLE İMHA SİLAHI MI YOKSA İRŞADA GÖTÜREN BİR KILAVUZ MU?

Alışılmış tabirle anne karnında başladığı sanılan eğitim, aslında anne ve babanın evlat sahibi olmak istedikleri an kafalarında oluşturduğu düşünce ve yüreklerinde hissettikleri duygularla  başlar.  Anne-babanın çocuğuna vermek istediği eğitim ile toplumun bu bireye vermek istediği eğitim daima farklılık gösterir. Temelde aynı amaç var olsa da çıktısı ve gizli amacı farklıdır.
Devlet ve sistem, bireyin alışılmış düzen içindeki dişliyi tamamlasını, bazen özgür düşüncesini yani sesini yükseltmemesini kısaca pasif hale gelmesini isterken; aile  hem topluma hem de bireyin kendisine yarayan bir seviyeye ulaşmasını, beraberinde de ekonomik açıdan bağımsız olmasını bekler.
Bu amaçlar neticesinde kitle imha silahı eğitimle okula hapsedilen birey kendi doğal yaşamından uzaklaştırılmış ve sırtını toplumun tabi gerçeklerine dönmüştür. Oysa aile bu eğitimin  bir İrşad vazifesi görmesini ve bireyin hayatın olağan realitesine uyum sağlasını ister.
Külli irade ile dünyaya bir amaç için gönderilen insan ise cüzi iradesini kullanıp yukarıdaki  bu iki amacın dışına çıkıp kendi yolunu kendi bulmalıdır, kendini ve yaratanını bilmelidir.
Dünyanın modernist bakışından gelenekle geleceği buluşturabilen bir birey,  hayatta eğitim dahil insan olmak dışında hiçbir şeyin zorunlu olmadığını bilir.
Günümüz dijital dünyasında artık bilginin ve değerin her yerde olduğunu ve dolayısıyla eğitimin de her yerde olması gerektiğini savunan bu kitap zorunlu eğitim konusunda ortaya koyduğu eleştirilere talep üretmeyen bir eksiklikle soru işareti bırakıyor okurun kafasında.
Benzer eleştirilerin kendi yazarlarımız tarafından yüz yıldır yapılageldiğini hatta bu eksik ve kusurların doğrularının dahi gösterildiğini hatırlatıp ithal eğitim sistemine ve bu sistemin ithal eleştirisine ihtiyacımızın olmadığını son söz söylüyorum...

Vahdettin Oktay BEYAZLI

ADI HİKAYE ANCAK İÇERİĞİ ROMAN OLAN BİR KİTAP

ADI HİKAYE ANCAK İÇERİĞİ ROMAN OLAN BİR KİTAP

Servetifünun neslinin ve modern Türk romanın  büyük ismi Halit Ziya Uşaklıgil, İzmir'de kaleme aldığı ilk iki romanı Sefile ve Nemide sonrasında 1888'de "Hikaye" adında bir de makale kaleme alır.
Tanzimat dönemiyle edebiyatımıza girmeye başlayan roman türüyle alakalı ilk ifadeler Namık Kemal'in İntibah romanını değerlendirdiği Celal Mukaddimesi'nde geçer. Ancak bu dönem itibarıyla roman türü hikaye türünden kesin çizgilerle tam olarak ayrılmadığından roman yerine genel manada hikaye denmiştir. Tıpkı Kemal gibi Halit Ziya da hem eserine hem de roman türüne hikaye demiştir.
Halit Ziya ilk olarak İzmir'de Tevfik Nevzat'la çıkardığı Hizmet gazetesinde tefrika ettiği  bu makaleyi daha sonra 1891'de kitap haline getirmiştir.
Yazar kitapta öncelikle roman türünün Batı'daki gelişim evrelerini Kadim Zamanlar, Orta Çağ ve Yeni Zamanlar olarak belirledikten sonra Hakikiyun dediği realizm akımının beş büyük temsilcisi olan Balzac, Flaubert, Goncourt Kardeşler, Emile Zola ve Alphonse Daudet' i tanıtır okuyucuya. Yazar bu tanıtım esnasında bu isimlerin hem hayat hikayesinden hem de eserlerinden örnekler verir.

Eserin sonraki bölümlerinde makalenin asıl yazılış gayesi olan romantiklerin ve realistlerin karşılaştırılmasını görürüz.  Meslek-i Hakikiyun dediği realist akımının ana özelliklerini örnek metinler eşliğinde veren Uşaklıgil; Meslek-i Hayaliyun dediği romantiklerin de realistlerden eksik olan taraflarını kısaca belirtir.  Eserde realist ve romantiklerle beraber birkaç yerde ismi anılan Masalcılar diye nitelendirdiği bir grubun zayıf yönlerine de değinen yazar makalenin son kısmında asıl söylemek istediğini söyler:
"Evvel emirde şurasını izah edelim ki biz bu makaleyi iki suretle yazdık, tarafsız ve taraflı. Tarafsız yazdık, çünkü erbab-ı mütalaaya hakikiyunu tercih etmek mecburiyetini yüklemek fikrine hizmet etmedik. Taraflı yazdık, çünkü neticesinde fikr-i mahsumuz olmak üzere hakikiyunun hayaliyuna üstünlüğünden bahsedeceğiz. " (Uşaklıgil, 2017; 127)

İçeriğinden kısaca bahsettiğim bu kitapta Halit Ziya; romantik akımın gerçekçi olmayan tahlil ve tasvir anlayışına karşı çıkmakta ve romantikleri edebiyatın hayali unsurlarını ön plana çıkardıkları yönünde eleştirir. Oysa realistler eserlerindeki kişi ve mekan tasvirlerinde o kadar gerçekçidirler ki hayatın bir noktasından çıkıp da gelmiş gibidirler. Öyle ki Balzac'ın hikayelerindeki kişilerin kalbinin altında bir yürek çarptığı anlaşılır. Çünkü o kadar gerçekçidir bu eserler.

Kendisi de Türk romanının en önemli realistlerinden olan Halit Ziya'nın hem ürün verdiği bir tür olan roman konusunu ele alan bir makale kaleme alması hem de bağlı bulunduğu bu akımın özelliklerini sıkı sıkıya desteklemesi her sanatçıda bulunması gereken bir meziyettir.

Eserde göze çarpan en önemli noktalardan birisi de Halit Ziya'nın o dönemde sadece Ahmet Midhat Efendi'yi romancı olarak kabul etmesidir. Onu da romantik akımının bir temsilcisi olarak görür. Zaten yazarın küçüklüğünde dedesine evde Ahmet Midhat romanları okuduğunu daha evvelinden bilmekteyiz.

Büyük nesir üstası Halit Ziya'nın edebiyat anlayışını, tasvir ve tahlil yeteneğinin nereden geldiğini anlamanın ve en önemlisi de realist akımın baskın özelliklerini ve temsilcilerini önemli eserleriyle öğrenmenin en güzel yolu işte bu küçük hacimli kitaptan geçer. Adı hikayedir ama içeriğinde romandan bahseder.

Vahdettin Oktay BEYAZLI